Φωτογραφία εξώφυλλου: Δάνης Παπαγιαννούλης
Κείμενο: Νίκος Κακαγιάς
Εβραϊκό μουσείο Θεσσαλονίκης
Ήταν κάτι σαν ταμπού σαν υπόρρητο μυστικό που υπήρχε απ΄ανέκαθεν, χωρίς να αναδεικνύεται, αφήνοντας τις απορίες για το παρελθόν της πόλης κρυμμένες στις σκοτεινές γωνιές του χρόνου. Σποραδικά μόνο έρχονται στο φώς σπαράγματα μνήμης μισά κι αυτά, ανάκατα με στερεότυπα και εμμονικές απόψεις, που μόνο αυτοί που θέλουν να ψάξουν, ξεδιαλύνουν.
Αυτά είχαμε κατά νου όταν μαζευτήκαμε μια χούφτα άνθρωποι και ανηφορίζοντας την Βενιζέλου, διαβήκαμε την βαριά σιδερένια πόρτα με την «Μενορά» στο υπέρθυρο, υπό το άγρυπνο βλέμμα των φρουρών ημεδαπών και Ισραηλιτών. Η επίσκεψη είχε προγραμματιστεί και αφού είχαν ελεγχθεί λεπτομερώς τα στοιχεία ενός εκάστου βεβαίως, γιατί οι δύστηνοι καιροί δεν αφήνουν χώρο για ελαφρότητες.
Το παλιό νεοκλασικό είναι ένα από τα ελάχιστα ισραηλιτικά κτίρια που απέμειναν από την δολοφονική πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917. Βρίσκεται στο σημείο που ήταν κάποτε το κέντρο της επιχειρηματικής δραστηριότητας της κοινότητας των σεφαραδιτών Εβραίων που κατατρεγμένοι από το βασίλειο της Ισπανίας βρήκαν απάγκιο εκεί, προς τα τέλη του 15ου αιώνα. Αναμίχτηκαν με ομόδοξους το ίδιο ξεριζωμένους από άλλους τόπους και καιρούς και μπόλιασαν την Λαντίνο ψυχή τους αφομοιώνοντας τους.
Ρίζωσαν σ΄αυτήν την πόλη και ανέπτυξαν πολιτισμό και επιχειρήσεις αγνοώντας την βαριά κατάρα που κατέτρυχε τον λαό τους από τότε που οι λεγεώνες του Τίτου στο 70 μ.Χ τους σκόρπισαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Η ρημάδα η ιστορία κάνει εν τέλει κύκλους για να ξαναπιάσει στον ιστό του ζόφου τους ανθρώπους του Ισραήλ και να ξαναγράψει την πιο επονείδιστη και μαύρη ιστορία, στην πορεία της ανθρωπότητας.
«Αυτά που λέτε, αφορούν την κοινότητα μας…» συνέχισε την αφήγηση του ο συμπαθητικός νεαρός ξεναγός μας που χωρίς να μπορούμε να διακρίνουμε κανένα ψήγμα εμπάθειας να βάφει την χροιά της φωνής του, ανέβηκε στον επάνω όροφο όπου οι μνήμες στους τοίχους απαριθμούσαν την πορεία του έθνους, από την μακρινή Ισπανία του Φερδινάνδου. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης στην αγκαλιά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ανέπτυξε το εμπόριο και κυρίως την υφαντουργία μέσω της οποίας απολάμβανε μειωμένη φορολογία καθώς ήταν υποχρεωμένη να παρέχει ως αντιστάθμισμα, το ύφασμα των στολών των γενίτσαρων.
Παράλληλα ήταν οι πρώτοι που εισήγαγαν τις επιταγές και τα τραπεζικά δάνεια κρατώντας ένα μεγάλο τμήμα του κεφαλαίου και αναπτύσσοντας έντονο εξαγωγικό εμπόριο με την Ιταλία και Γαλλία. Μ΄αυτά και τα άλλα, η Εβραϊκή κοινότητα έφθασε να αποτελεί σχεδόν τον μισό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης λίγο πριν τους βαλκανικούς πολέμους. Το Εβραϊκό στοιχείο τήρησε επιφυλακτική στάση απέναντι στο νέο Ελληνικό κράτος από τον φόβο της απώλειας των οικονομικών προνομίων που απολάμβανε επί οθωμανικής εξουσίας.
Η καχυποψία που επικράτησε στην διάρκεια του μεσοπολέμου πυροδότησε εντάσεις που εκμεταλλεύτηκαν εκατέρωθεν εθνικιστικές τάσεις για να εδραιώσουν το αφήγημα τους. Η οικονομική δυσπραγία του 1929 και η ενσωμάτωση των εξαθλιωμένων προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής επέτειναν τις διαμάχες με αποκορύφωμα το πογκρόμ του 1931, ταις πρεσβείαις της φασιστικής οργάνωσης Ε.Ε.Ε, στον φτωχό εβραϊκό συνοικισμό του «Κάμπελ» με δύο νεκρούς και καταστροφές σε περιουσίες και οικίες εξ ίσου εξαθλιωμένων Ισραηλιτών…
Η δική μας όμως αφηγηματική ιστορία εκτυλισσόμενη σε πραγματικό χρόνο είχε την ευκαιρία από την παράθεση των γεγονότων και τα σκόρπια ενθύμια στις προθήκες, να υπογραμμίσει και να καταγράψει στο μικρό παράθυρο του χρόνου που ανοίχτηκε μπροστά μας τις βασικές μας αρχές, ίδιες και απαράλλαχτα αναλλοίωτες, σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης περιπέτειας. Αφομοιώσαμε άγνωστα κομμάτια της ιστορίας ενός κόσμου που ζούσε κάτω από τον ίδιο με μας ουρανό και φωτογραφικά αποτυπώσαμε όλα όσα η ιστορία παρέθεσε μπροστά μας. Σκόνταψε όμως η προσπάθεια σαν φτάσαμε στο χώρο όπου η ιστορία ντρέπεται για τον εαυτό της, στον χώρο της μαρτυρίας του συλλογικού μας εγκλήματος.
Συλλογικό γιατί αφορά καθολικά την ηθική μας υπόσταση και την στάση μας απέναντι σε κάθε τι που χαρακτηρίζεται αλλιώτικο. Δεν χωρούν στο νου τα χιλιάδες ονόματα σκαλισμένα στο μαύρο γρανίτη και η φρίκη που κρύβεται από πίσω τους, μαζί με την ανείπωτη υποκρισία των δήθεν, που κρύβονται πίσω από μεγαλόστομες δηλώσεις, όταν έχει περίτρανα αποδειχτεί ο τραγικός ρόλος τους στην γέννηση του φιδιού. Μάθαμε φερ΄ειπείν ότι η ριγέ φρίκη κατασκευάστηκε στο εργοστάσιο μεγάλης Ιταλικής υφαντουργίας που κρατά τα σκήπτρα της Haute couture μέχρι σήμερα. Business as usual…
Γρήγορα τα μαζέψαμε μετά και την παρότρυνση να προλάβουμε την συναγωγή ανοικτή. Ανηφορήσαμε στην Συγγρού και με το χαμόγελο της Λίλυ οδηγό, ψηλαφίσαμε τα ιερά και τα όσια στις ρίζες των προγόνων της. Λιτός ο χώρος που θύμιζε Βασιλική Βυζαντινή με βιτρό στα παράθυρα και υπέργειο γυναικωνίτη –γιατί άλλη θρησκεία μεν η Ιουδαϊκή, αλλά οι γυναίκες στο περιθώριο σε απόλυτα ταυτισμένη θέση με τις άλλες (θρησκείες)- και με το παραβάν εκεί στην γωνιά, για όσες δεν μπορούσαν να ανέβουν σκαλιά. Η μενορά -η επτάφωτη λυχνία- στην μέση και επιγραφές στα εβραϊκά να υμνούν τον ίδιο Θεό που δεν προλαβαίνει να επιλέξει ποιος απ΄όλους κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Μέχρι να αποφασίσει όμως, μας αφήνει να σκοτωνόμαστε στο όνομα του.
Η έξοδος στο εκτυφλωτικό χειμωνιάτικο φώς άφησε γωνιές σκοτεινές στο βαθύ είναι μας και ένα αμήχανο χαμόγελο στα χείλη σαν είδαμε την ιστορία να χαμογελά σαρδόνια και να μας γνέφει από την απέναντι γωνία. Κάνει όντως κύκλους η άτιμη και εκδηλώνει διεστραμμένο χιούμορ χλευάζοντας, καθώς αντιστρέφει ρόλους και σκοπιμότητες μετατρέποντας τα πρώην θύματα σε στυγνούς θύτες. Άβουλοι εμείς, παρακολουθούμε ενεοί και ανήμποροι τα τερτίπια της, παραμένοντας θύματα της εσαεί.
Υ.Γ. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και τους ξεναγούς μας Νισσήμ Μεβοράχ και Λίλη Αντζελ που έκαναν πιο όμορφη την εμπειρία της επίσκεψης μας.
